Średnica zastępcza – długość hipotetycznej średnicy elementu niekołowego (niekulistego) opisująca jego rozmiar.
Średnica zastępcza przewodu niekołowego dana jest wzorem:
Przykładowo dla całkowicie wypełnionego przewodu kwadratowego:
Zdefiniowana jest jako średnica kuli o jednakowej objętości jak ziarno.
Stosunek pola powierzchni ziarna do pola powierzchni kuli o tej samej objętości nazywa się czynnikiem kształtu :
a jego odwrotność to sferyczność :
Średnica cząstki kulistej o tej samej gęstości właściwej co cząstka gruntowa, opadającej w wodzie z taką samą prędkością jak rzeczywista cząstka gruntu (ang. equivalent grain diameter)